Wikingowie Ich Życie i Kultura

Witam na stronie poświęconej Wikingom

Wikińskie Pancerze

Osłony korpusu Głównym typem osłony ciała w okresie anglosaskim, a tak�źe wikińskim była kolczuga. Nazwa ta pochodzi nie od faktu kłucia przeciwnika, lecz od staropolskiego słowa oznaczającego pierścień (Rosjanie do tej pory u�źywają słowa "kolco", czyli pierścień). Tego typu pancerze były znane Rzymianom, którzy zwali je "lorica hamata". Prawdopodobnie idea tej ochrony ciała narodziła się na Wschodzie, chocia�ź nie ma co do tego faktu stuprocentowej pewności. Niektórzy uwa�źają, i�ź jest to wynalazek celtycki (potwierdzają to częściowo najnowsze badania, umiejscawiając powstanie kolczugi na V w.p.n.e.). Prawdziwy "renesans" prze�źywa kolczuga w okresie "wieków ciemnych" (V - IX w.n.e). Zastępuje ona zbroje typu "lorica segmentata" pochodzenia rzymskiego, dość kłopotliwe w wykonaniu, co jest bardzo wa�źne ze względu na dosyć słabe początkowo umiejętności kowali plemiennych. Równie�ź Rzymianie odchodzą od zbroi tego typu, a w ich Cesarstwie Wschodnim powstaje jeszcze innej konstrukcji zbroja, będąca wynikiem kontaktów z ludami z kręgu kultury islamskiej. Mianowicie jest to pancerz tzw. lamelkowy, powstały w wyniku naszywania metalowych łusek na podkład ze skórzanego kaftana. Prawdopodobnie kolczuga w znanym nam kształcie narodziła się właśnie z rzymskiej zbroi typu "lorica hamata" na skutek jej zapo�źyczenia przez ludy barbarzyńskie od legionistów, na których uzbrojenie weszła ona w okresie, gdy Cesarstwo Zachodnie chyliło się ju�ź ku upadkowi. Ciekawy jest fakt szerokiego stosowania rzymskich hełmów i wzorowania się na nich w konstrukcji własnego uzbrojenia ochronnego głowy, nawet przez bardzo długi czas, czego doskonałym przykładem jest hełm znaleziony w grobowcu saskiego króla w Sutton Hoo w Anglii, który posiada policzki wzorowane na hełmach rzymskich. Podobnie ma się sprawa z długim mieczem kawalerii rzymskiej "spaha". To właśnie z niego wyewoluuje miecz znany jako "karoliński" czy "wikiński", gdy�ź tylko ten miecz z całego ofensywnego uzbrojenia armii rzymskiej ma odpowiednią długość dla potrzeb barbarzyńców. Pancerze kolcze w tym okresie wykonywano z tysięcy małych pierścieni łączonych poprzez odpowiednie splecenie ich ze sobą i zanitowanie, bądź zagięcie na końcu. Pojedyncze pierścienie były wyrabiane z pasków metalu, ciętych z arkuszy blachy �źelaznej, które następnie zaginano w celu nadania im kształtu pierścienia na specjalnych cylindrycznych formach. Częściej jednak stosowano technikę produkcji pierścieni polegającą na wykonywaniu ich z drutu, wyciąganego na gorąco przez specjalne formy z otworami o ró�źnych średnicach, pozwalającymi na produkcję drutu o ró�źnych grubościach. Zdjętą z formy spiralę z drutu cięto następnie odpowiednio na pierścienie, których końce po połączeniu w splot z innymi pierścieniami nitowano, zakuwano na gorąco lub tylko zaginano (w zale�źności od stopnia zamo�źności zamawiającego). Około połowę pierścieni zakuwano na miejscu, w trakcie wytwarzania. Pozostałe były odpowiednio przygotowane, poprzez sklepanie ich końców i nawiercenie otworów, aby po połączeniu ich w splot mo�źna było je zanitować. Z reguły pierścień przeznaczony do nitowania łączono z czterema zakutymi pierścieniami, tworząc tzw."splot 4 w 1", chyba najpopularniejszy w Średniowieczu. Po zło�źeniu takiej kombinacji 5 pierścieni nitowano pierścień środkowy. Oczywiście mo�źna było tak�źe wykonać całą kolczugę z nitowanych pierścieni, co wydatnie zwiększało jej wytrzymałość, ale tak�źe i cenę. Tańsze egzemplarze często wykonywano poprzez tylko i wyłącznie zaginanie pierścieni, bez ich nitowania czy te�ź zgrzewania. Gotową kolczugę odpuszczano w oleju, co nadawało jej specyficzny, ciemny, kolor i zapewniało częściową odporność na korozję. Wczesne kolczugi sięgały do talii i posiadały krótkie rękawy (nie posiadamy dowodów na istnienie kolczug bez rękawów, które spotykamy w epoce �źelaza). Te koszulki kolcze nazywane są w języku angielskim "byrnie" i czasem są one szmelcowane (odpuszczana we wrzącym oleju, przez co zyskuje na niebieskawy kolor). Koszulki kolcze wydłu�źają się w jedenastym stuleciu osiągając kolana lub sięgając nawet poza nie. Zakładane są do nich kolcze nogawice sięgające a�ź do kostki. Pojawiają się długie rękawy. Aby umo�źliwić jazdę konną w tych�źe długich kolczugach, często posiadających integralny kaptur kolczy, po obydwu ich stronach lub z tylko z przodu wykonuje się tzw. "rozpory", będące po prostu rozcięciami sięgającymi czasem a�ź do pasa. Termin "hauberk" u�źywany w odniesieniu do tych�źe kolczug wywodzi się ze staroangielskiego słowa "healsbeorg", który pierwotnie identyfikowany był znaczeniowo z czepcem kolczym, a później w związku z połączeniem się tego�ź i kolczugi rozciągnął swe znaczenie na całość. Wykonanie kolczugi typu "hauberk" zajmowało często około roku lub nawet więcej, w zale�źności od stopnia komplikacji splotu i zdobień. Sama kolczuga była w stanie powstrzymać jedynie cięcia zadawane przez broń sieczną, lecz nie chroniła w �źadnym stopniu przed bronią obuchową (stąd tak popularne we wczesnym Średniowieczu "łamacze kości", zwane te�ź "morgenstern", składające się z metalowej kuli naje�źonej kolcami osadzonej na drewnianym trzonku), nie mówiąc ju�ź o toporze, którego dobrze mierzonego ciosu nie sposób było osłabić �źadnym typem zbroi. Dlatego te�ź koniecznością było zakładanie pod kolczugę tzw. przeszywalnic ("gambeson") będących w istocie kaftanami skórzanymi wypchanymi lnem, wełną lub innym materiałem pochodzenia roślinnego czy te�ź zwierzęcego, i zszytymi tak by kaftan składał się z pionowych, lub poziomych pasów. Czasem przeszywalnice były szyte w obu tych kierunkach (dotyczy to szczególnie armii Cesarstwa Wschodniego, gdzie przeszywalnice były bardzo popularne ze względu na tamtejsze specyficzne warunki walki). Ten element uzbrojenia defensywnego, jakim była przeszywalnica, mo�źna było nosić tak�źe bez kolczugi. Postępowali tak często ubo�źsi wojownicy, których nie stać było na zakup drogiej kolczugi. Głównym zadaniem przeszywalnicy było zatrzymywanie uderzeń, z czym radziła sobie doskonale ze względu na dość znaczną grubość, a tak�źe strzał, czego nie mo�źna bagatelizować biorąc pod uwagę częste w tym okresie ich zatruwanie przez przeciwnika. Na Wschodzie krzy�źowcy spotkają później ludy tureckie zakładające kolczugi pod przeszywalnice, ze względu na specyficzny sposób walki wysuwający na pierwszy plan walkę dystansową przy u�źyciu łuku i konieczność obrony przed strzałami. Niektóre ikonograficzne przedstawienia rycerzy ukazują nam, i�ź czasem kolczuga była przytwierdzana do przeszywalnicy. Zdarzało się te�ź naszywanie kółek kolczych na taki właśnie kaftan. Dodatkowym potwierdzeniem u�źywania przeszywalnic pod kolczugi był fakt, i�ź kolczuga brudziła i darła często cenne tuniki zakładane pod nią. Jednak szybko, wraz z wyprawami krzy�źowymi, tunika znajdzie się na kolczudze i stanie się bazą dla coraz �źywiej rozwijającej się w Europie heraldyki. Ktoś mógłby mieć pretensje, �źe nie wymieniłem tu szczegółowo innych rodzajów pancerzy. Owszem występowały jeszcze inne rodzaje osłon korpusu, takie jak wszelkiej maści zbroje skórzane, skórzano - metalowe (składające się z obręczy metalowych naszytych na kaftan skórzany, tzw. "płaty"), a nawet skórzano - drewniane (!). Według mnie nie ma sensu rozwodzić się nad nietypowymi elementami uzbrojenia, nie skupiając się nas sednem sprawy, bo przecie�ź pomysłowość ludzka w zakresie wyrządzania innemu człowiekowi krzywdy i obrony przed tym nie zna granic. Na koniec rozwa�źań (bardzo szczupłych z resztą) o uzbrojeniu chroniącym korpus warto jeszcze wspomnieć o pancerzach łuskowych, podobnych w konstrukcji do pancerzy lamelkowych. Istotną ró�źnicą jest tu kształt naszywanych łusek (podobne do tarczy trójkątnej w przypadku pancerzy łuskowych i prostokątne w przypadku pancerzy lamelkowych). Pancerze tego typu występują częściej na wschodzie Europy, tam gdzie warunki terenowe są odmienne od tych panujących na Wyspach Brytyjskich czy na terenach byłego Cesarstwa Zachodniego. Z resztą pancerze te wywodzą się właśnie z terenów Cesarstwa Bizantyjskiego z którym przecie�ź Waregowie czy Duńczycy utrzymywali o�źywione kontakty handlowe. Konstrukcja takiego pancerza zostanie dokładnie pokazana w innym artykule. Osłony kończyn Osłony kończyn wydają się występować o wiele rzadziej ni�ź osłony głowy czy korpusu. Mo�źliwym wydaje się fakt, i�ź niektórzy władcy i co znaczniejsi wojownicy u�źywali jakiś form nagolennic. Wią�źe się to z faktem niedostatecznej osłony jaką dawała nogom mała tarcza kolistego kształtu u�źywana w tym okresie. Nale�źało więc jakoś ochronić nogi, by zapobiec ich odrąbaniu. Nie znaleziono jednak takiego typu osłon kończyn dolnych na terenie Wielkiej Brytanii, a i w ikonografii ich przedstawienia są niezwykle rzadkie. Ilustracja datowana na dziewiąty wiek pokazuje trzech Danów z metalowymi płytami, stanowiącymi jakiś rodzaj ochrony nóg, przytwierdzonymi na odcinku od kolana do kostki. Jedenastowieczny obraz pokazuje podobną konstrukcję kryjącą równie�ź stopę. Jedenastowieczni bogaci rycerze pojawiają się na ilustracjach z epoki z nogami zabezpieczonymi kolczymi nogawicami lub nawet nogawicami (ich konstrukcje pokazano na ilustracji), lecz wizerunki te są nader rzadkie. Wydaje się te�ź rozsądnym fakt u�źywania przez biedniejszą część rycerstwa skórzanych ochron kończyn dolnych i górnych, wiązanych na tych�źe z pomocą rzemieni. W późniejszym okresie (XI wiek i wy�źej) zmniejsza się potrzeba szczególnej ochrony nóg, gdy�ź tarcza ewoluuje w kierunku tarczy o kształcie migdała, której długa dolna część doskonale nogi zabezpiecza.

Wikińskie Hełmy

Hełm jest elementem uzbrojenia ochronnego znanym od bardzo dawna. W okresie, który nas interesuje był on wytwarzany w bardzo wielu kształtach i z wielu materiałów, ale jego główne przeznaczenie nadal pozostawało takie samo. Miał on mianowicie chronić głowę przed urazami. Osłabiać, bądź całkowicie niwelować, ciosy zadawane mieczem czy toporem (głównie płazowanie mieczem i nieczyste trafienia toporem, gdy�ź czyste rozłupywały bez trudu hełm). Hełmy okresu wikińskiego wyrabiane były głównie z �źelaza, ale spotyka się te�ź egzemplarze brązowe, miedziane, jak i wykonane z materiałów nietrwałych np. skóra czy drewno. Wiele z nich było bogato zdobionych i wcale nie jest powiedziane, �źe były to hełmy tylko i wyłącznie bogatych wojowników. W tej�źe epoce panowała wśród Germanów, jakimi bez wątpienia byli Wikingowie, swoista moda na posiadanie bogato zdobionych elementów uzbrojenia. Często wydawano du�źe pieniądze na dekorowanie broni. Wśród hełmów pochodzących z okresu wikińskiego często spotyka się egzemplarze wyposa�źone w kolcze nakarczki. Popularne są te�ź, szczególnie w początkowym okresie epoki, hełmy z maską twarzową (typu Sutton Hoo). Później swoje pięć minut mają hełmy tzw.okularowe, zwane te�ź niekiedy typem Vendel, od szwedzkiego pochówku w Vendel gdzie zostały po raz pierwszy znalezione. Następne lata to tryumfalny pochód hełmu "normańskiego", który jest wynikiem ewolucji hełmu �źebrowego. I będzie tak a�ź do wypraw krzy�źowych, kiedy dokona się ewolucja "normanki" w kierunku tzw."hełmu wielkiego". Do naszych czasów w dosyć dobrym stanie zachowało się niestety tylko kilka egzemplarzy hełmów z tego okresu. Zaliczyć do nich mo�źna przede wszystkim hełmy okresu Valsgarde i Vendel, które tworzą najliczniejszą grupę. Inne to znaleziska z Sutton Hoo (bardzo bogaty grób saskiego króla), Benty Grange, hełm z belgijskiego Morken, prezentowany na zdjęciu w artykule hełm z Coppergate (York) oraz czeski hełm, zwany hełmem Św.Wacława. List tych�źe znalezisk nie jest oczywiście kompletna, ale i tak daje pojęcie o tym jak rzadkie są one i jak wielką ró�źnorodność sobą prezentują. Hełmy wielu typów były wykonywane tą samą metodą polegającą na wypełnianiu szkieletu z pasków metalu znitowanych ze sobą bądź to odpowiednio wyprofilowanym kawałkami blachy �źelaznej, skórą (według niektórych teorii konstruowano hełmy metalowo - skórzane) czy te�ź panelami wykonanymi z rogu. Stąd wzięła się ich, u�źyta ju�ź w tym tekście, nazwa a mianowicie "hełmy �źebrowe". Czasem, aby chronić nos, do hełmów dołączano nad nim prostą sztabkę metalu zwaną "nosalem". Często była ona integralna ze szkieletem hełmu. Kilka wczesnych hełmów saskich oraz wikińskich posiada tzw.okular chroniący twarz, o wiele lepiej od nosala, lecz zwyczaj stosowania go zanika w Brytanii pod koniec VIII wieku. Otwory w okularze są dosyć du�źe, przez co obserwacja pola bitwy w takim hełmie jest nie utrudniona, w przeciwieństwie do np. hełmu garnczkowego, gdzie z konieczności wizura musi być mała, a widzenie w nim przeradza się w koszmar. Niektóre z wczesnych hełmów posiadają osłony policzków, które Sasi zapo�źyczyli prawdopodobnie Rzymian, których hełmy legionowe takowe posiadały. Fakt ten wcale nie dziwi, gdy�ź większość uzbrojenia wieków ciemnych wzorowana jest na wyposa�źeniu armii rzymskiej, które uwa�źano w tamtych czasach za idealne, a jeśli nie takie to przynajmniej godne naśladowania. Policzki te chroniły boki głowy i częściowo twarz. Wczesne hełmy są w kształcie kopulaste. Wraz z upływem czasu spłaszczają się one i przyjmują kształt sto�źka, stając się coraz bardziej podobne do hełmu jaki dziś nazywamy normańskim. Hełm tego typu był ju�ź odkuwany z jednego kawałka metalu, co wymagało du�źego kunsztu płatnerskiego i co za tym idzie powiększało koszty jego wykonania. Ale jego jakość była nieporównanie lepsza od hełmu �źebrowego, który był nitowany z kawałków blachy. Do hełmów często doczepiano na specjalnych hakach umieszczonych na obrze�źu dzwonu swoiste "kurtyny" z �źelaznych kółeczek (stąd pochodzi polska nazwa "kolczuga", od "kółka", nie od "kłucia"), których zadaniem była osłona karku i głowy, które nie były chronione dzwonem hełmu. Takowe osłony zakrywające twarz zwano "wentylami". Często były one uchylne, z jednej strony mocowane na stałe, z drugiej wyposa�źone w haki i kółka do zapinania. Wczesne hełmy posiadały metalową osłonę karku w postaci płyty, umieszczanej dla wygody u�źytkownika na zawiasach. Było to dosyć niewygodne, ale chroniło osobę noszącą hełm lepiej ni�ź kolczy wentyl. Wiele ilustracji z tego okresu ukazuje nam wojowników, którzy mają wło�źone na głowy czapki, przypominające tzw. czapki frygijskie (popularne we Francji w okresie rewolucji jako symbol jakobiński). Prawdopodobnie były one wkładane pod hełmy o dzwonie sto�źkowym (normańskie bądź spangelhelmy), gdy�ź same nie zapewniały praktycznie �źadnej ochrony (za wyjątkiem ochrony przed zimnem). Być mo�źe fakt pojawiania się tych�źe nakryć głowy wią�źe się z kopiowaniem przez autorów kronik dzieł pochodzących z dawnego Cesarstwa Rzymskiego, gdzie często spotyka się wizerunek takiego nakrycia głowy. Miało to, w ich mniemaniu, łączyć społeczeństwa z których się wywodzili ze świetnością minionych epok. Czasami kopie są tak wierne, i�ź mo�źna pokusić się o ustalenie kto, kiedy i z jakiego dzieła czerpał natchnienie. Niektórzy wią�źą pojawianie się "czapki frygijskiej" w ikonografii z rzymskim kultem boga Mitry. Bóg ten jest ukazywany na ró�źnego rodzaju płytach kultowych czy ołtarzach, znajdywanych w obozach czy miastach rzymskich, podczas spełniania ofiary ze zwierzęcia (najczęściej podrzyna gardło bykowi le�źącemu na ołtarzu). Kult Mitry przybył na tereny Imperium Romanum z Bliskiego Wschodu i ze względu na swój specyficzny charakter (religia o kilku stopniach wtajemniczenia), znalazł du�źy odzew wśród legionistów, którzy często włączali do swego panteonu obcych bogów, np. z terenu na którym stacjonowali. Z terenu Brytanii znamy ołtarze Mitry z muru Hadriana oraz Londynu. Popularność tego kultu na Wyspach prowadzi nas do wniosku, i�ź postacie ukazane we "frygijskich czapkach" to być mo�źe jacyś anglosascy herosi czy wodzowie okryci szczególną chwałą, których zgloryfikowano tym�źe atrybutem. Hełmy bardzo podobne do prezentowanych na ilustracjach w starych kodeksach odnaleziono w Grecji. Pochodzą one z IV w.p.n.e. Jak widać od Brytanii dzieli ich tylko 1400 lat i ponad 2000 kilometrów. Czasem do wytwarzania hełmów u�źywano skóry. Ze względu na nietrwałość tego materiału �źaden z tych hełmów nie dotrwał niestety do naszych czasów. Do wytwarzania skóry potrzebnej do produkcji tych hełmów u�źywano techniki zwanej "cuir bouilli", która pozwalała na uzyskanie twardego i sztywnego materiału, mogącego z powodzeniem zastąpić �źelazne płyty, a będącego z pewnością od nich tańszego. Materiał ten nie chronił jednak przed cięciami ześlizgującymi się po hełmie, przed czym doskonałą ochronę zapewnia �źelazo. Hełm "Benty Grange" pochodzący z Derbyshire datowany na wczesny okres epoki wikińskiej ( późny VIII i wczesny IX wiek n.e.) posiada metalowy szkielet obło�źony rogowymi płytkami (replika z muzeum w Sheffield trochę mija się pod tym względem z prawdą). Istnieją równie�ź przypuszczenia, i�ź w okresie wikińskim u�źywano hełmów plecionych z wikliny i wyrabianych ze skóry jako podkładek pod misiurki, znajdywane w wykopaliskach z rejonu Skandynawii datowanych na ten okres. Są nawet dowody na u�źywanie hełmów wyrabianych z drewna, z tym �źe technika ich produkcji pozostaje dla nas zagadką. Kolcze plecionki w postaci "welonów" (zwane te�ź "healsbeorgs") pojawiły się w dziewiątym wieku. Okrywały one tył głowy, policzki, podbródek, kark i być mo�źe nawet część ramion wojownika. Nigdy nie odnaleziono kompletnych osłon tego rodzaju, tak więc mo�źemy tylko domyślać się ich pierwotnego wyglądu. Na początku dziesiątego stulecia takie kolcze osłony zyskują wielką popularność wśród zawodowych wojowników. Jedenasty wiek przynosi integrację kolczego welonu z resztą kolczugi (hauberk), który to welon staje się kolczym kapturem. Często do owego kaptura doczepiany jest tzw.wentyl chroniący szyję i dolną część twarzy. Ten�źe właśnie element uzbrojenia ochronnego widzimy wśród Normanów przedstawionych na tkaninie z Bayeux. Często kolczugami wkładanymi na gruby, watowany kaftan (aketon, po polsku przeszywalnica) chronili się konni, którzy mogli zostać zaatakowani częściej z dołu ni�ź z góry (szczególnie na terenach Anglii, gdzie po roku 1066 konnicę posiadali tylko Normanowie). Pod kolcze kaptury wkładano specjalnie profilowane miękkie czapki, które dodatkowo chroniły od urazów głowę. Ochrony głowy wykonane z kolczej plecionki widzimy na mozaikach bizantyjskich, z tym �źe noszą je zarówno mę�źczyźni jak i kobiety, co mo�źe trochę dziwić. Kolcze kaptury będą w u�źyciu przez całe praktycznie Średniowiecze.

Darmowy hosting zapewnia PRV.PL